Direkcija za restituciju, osnovana je Zakonom o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i verskim zajednicama iz 2006. godine, organizaciono je konstitusana početkom 2007.godine, a počela je efektivno da radi krajem 2007. godine, da bi 1.3.2012. godine Agencija za restituciju shodno članu 63. stav2. Zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju preuzela predmete, sredstva za rad, arhivu i zaposlene Direkcije za restituciju.
Nakon 1990. godine bilo je slučajeva vraćanja bez naknade oduzete imovine, kao što je vraćanje imovine seljacima po Zakonu o načinu i uslovima priznavanja prava i vraćanju zemljišta koje je prešlo u društvenu svojinu po osnovu poljoprivrednog zemljišnog fonda i konfiskacijom zbog neizvršenih obaveza iz obaveznog otkupa poljoprivrednih proizvoda (1991) i vraćanje imovine zadrugama po Zakonu o načinu i uslovima vraćanja imovine stečene radom i poslovanjem zadruga i zadrugara posle 1. jula 1953. godine (1990. i 1996). Međutim, kod konfesionalne restitucije (2006) po prvi put je obrazovan jedan specijalizovani državni organ koji se bavio samo materijom restitucije, što do tada nije bio slučaj.
Utoliko je veći značaj rada Direkcije za restituciju s obzirom da je ona kroz ovu „malu restituciju“ vraćala imovinu oduzetu pre više od pola veka, čime je formirala specifičnu pravnu praksu u oblasti imovinsko-pravnih odnosa, koja će biti od značaja i za predstojeću „veliku restituciju“.
U toku 24-mesečnog roka za podnošenje zahteva za restituciju (1. oktobar 2006. - 30. septembar 2008. godine) sve crkve i verske zajednice podnele su Direkciji za restituciju 3.049 zahteva za povraćaj imovine.
(u zakonskom roku: 1.oktobar 2006 – 30.septembar 2008)
crkva / verska zajednica / ostali |
ukupno |
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA |
1.602 |
Bačka eparhija |
435 |
Sremska eparhija |
309 |
Žička eparhija |
67 |
Šumadijska eparhija |
160 |
Braničevska eparhija |
59 |
Raško-prizrenska |
31 |
Banatska eparhija |
133 |
Valjevska eparhija |
26 |
Šabačka eparhija |
47 |
Niška eparhija |
72 |
Vranjska eparhija |
78 |
Timočka eparhija |
17 |
Mileševska eparhija |
24 |
Arhiepiskopija |
41 |
Patrijaršija |
103 |
RIMOKATOLIČKA CRKVA |
467 |
GRKOKATOLIČKA CRKVA |
42 |
JEVREJSKA VERSKA ZAJEDNICA |
520 |
SLOVAČKA EVANGELIČKA CRKVA A.V. |
236 |
EVANGELIČKA HRIŠĆANSKA CRKVA |
28 |
RUMUNSKA PRAVOSLAVNA CRKVA |
37 |
JERMENSKA KATOLIČKA CRKVA |
1 |
ISLAMSKA VERSKA ZAJEDICA |
56 |
REFORMATSKA HRIŠĆANSKA CRKVA |
25 |
EVANGELIČKA METODISTIČKA CRKVA |
9 |
HRIŠĆANSKA BAPTISTIČKA CRKVA |
1 |
SAVEZ BAPTISTIČKIH CRKAVA |
2 |
HRIŠĆANSKA ADVENTISTIČKA CRKVA |
2 |
HRIŠĆAN. NAZARENSKA ZAJEDN. |
1 |
CRKVA BOŽJA |
1 |
FIZIČKA LICA I DRUGA PRAVNA LICA |
19 |
ukupno: svi zahtevi |
3.049 |
Srpska pravoslavna crkva, kao najbrojnija konfesionalna organizacija u Srbiji, podnela je, po prirodi stvari, najviše zahteva – 1.602, a unutar Srpske pravoslavne crkve, od 14 eparhija najviše zahteva podnele su četiri: Bačka, Sremska, Šumadijska i Banatska eparhija (ukupno 1.037 zahteva).
Od drugih crkava i verskih zajednica najviše zahteva podnela je Jevrejska verska zajednica (520), kao i Rimokatolička crkva (467).
Pored crkava i verskih zajednica, zahteve je podnelo i 19 fizičkih lica i drugih pravnih lica, koji nemaju aktivnu legitimaciju da pokrenu postupak po odredbama Zakona o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i verskim zajednicama.
Broj podnetih zahteva daje samo formalnu ali ne i realnu sliku, jer su neki podnosioci za svaki objekat, pa čak i za svaki posebni fizički deo zgrade, podneli poseban zahtev, Stoga, broj podnetih zahteva ne mora da znači da je kvantum imovine koju traži podnosilac sa više podnetih zahteva veći od kvantuma imovine onoga koji je podneo manje zahteva.
U toku dvogodišnjeg roka za podnošenje zahteva, do 30. septembrom 2008. godine, crkve i verske zajednice podnele su ukupno 3.049 zahteva, kojima traže vraćanje 82.197 ha zemljišta, od čega 47.451 ha poljoprivrednog zemljišta, 33.867 ha šuma i šumskog zemljišta i 880 ha građevinskog zemljišta. Kad su u pitanju objekti, ukupno se potražuje 699 poslovnih objekata, čija procenjena površina [1] iznosi 233.269 m2 i 1205 stambenih objekata, čija procenjena površina [2] iznosi 149.123 m2. Pored toga, potražuje se i 249 grobalja, u 161 zahtevu matične knjige, te 5 umetničkih slika.
Srpska pravoslavna crkva podnela je 1.602 zahteva kojima traži vraćanje 73.150 ha zemljišta, od čega 38.988 ha poljoprivrednog zemljišta, 33.799 ha šuma i šumskog zemljišta i 363 ha građevinskog zemljišta. Traži i 451 poslovni objekat, procenjene ukupne površine od 135.558 m2, 696 stambenih objekata, ukupne procenjene površine od 55.816 m2, 83 groblja, u 83 zahteva matične knjige i 2 umetničke slike.
Rimokatolička crkva u postupku restitucije traži vraćanje 3.998 ha zemljišta, od čega 3.956 ha poljoprivrednog zemljišta i 42 ha građevinskog zemljišta, 81 poslovni objekat ukupne procenjene površine od 49.400 m2 i 167 stambenih objekata, ukupne površine od 64.461 m2. RKC potražuje i 37 grobalja, 3 umetničke slike i u 73 zahteva matične knjige.
Jevrejska zajednica traži u postupku restitucije povraćaj 199 ha zemljišta, od čega 182 ha poljoprivrednog zemljišta i 17 ha građevinskog zemljišta, 63 poslovna objekta, ukupne površine od 16.036 m2 i 205 stambenih objekata, ukupne površine od 18.260 m2. Traži i 59 grobalja.
Islamska zajednica podnela je 56 zahteva za restituciju imovine, u kojima se traži vraćanje 51 ha zemljišta, od čega 30 ha poljoprivrednog zemljišta, 3 ha šuma i šumskog zemljišta i 18 ha građevinskog zemljišta. Traže se i 33 poslovna i 5 stambenih objekata, ukupne procenjene površine od 9.900 m2, odnosno 400 m2. Traži i 18 grobalja. Istovetnu imovinu u postupku restitucije traže dva subjekta: Islamska zajednica Srbije, sa sedištem u Beogradu, i Islamska zajednica u Srbiji sa sedištem u Novom Pazaru.
Slovačka evangelička crkva a.v. u Republici Srbiji u postupku restitucije traži da joj se vrati 2.075 ha zemljišta, od čega 1.802 ha poljoprivrednog zemljišta, 65 ha šuma i šumskog zemljišta, 208 ha građevinskog zemljišta. Traži i 39 poslovnih objekata, čija je ukupna površina 10.151 m2 i 64 stambena objekta, ukupne površine 5.176 m2, kao i 17 grobalja. SEC ima 236 zahteva, od čega se 41 odnosi na Nemački seniorat.
Evangelička hrišćanska crkva a.v. u Republici Srbiji kao pravni sledbenik bivše Nemačke evangeličko-hrišćanske crkve a.v. u Kraljevini Jugoslaviji traži vraćanje 358 ha poljoprivrednog zemljišta i 1 ha građevinskog zemljišta, 21 poslovni objekat, ukupne procenjene površine od 6.300 m2 i 32 stambena objekta, ukupne procenjene površine od 2.560 m2. Traži i 23 groblja.
Reformatska hrišćanska crkva u Republici Srbiji traži 420 ha zemljišta, od čega 419 ha poljoprivrednog zemljišta i 1 ha građevinskog zemljišta, 2 stambena objekta, površine od 160 m2 i 5 poslovnih objekata, ukupne površine 400 m2. U dva zahteva traže se i matične knjige.
Rumunska pravoslavna crkva traži povraćaj 1.136 ha zemljišta, sve poljoprivredno, te 3 poslovna objekta, ukupne površine 672 m2 i 6 stambenih objekata, ukupne površine 420 m2. Traži i 2 groblja i u dva zahteva matične knjige.
Evangelička metodistička crkva traži povraćaj 0,31 ha građevinskog zemljišta, 1 poslovni objekat, ukupne površine 300 m2 i 8 stambenih objekata, ukupne površine 670 m2.
Grkokatolička crkva u RS u postupku restitucije traži 766 ha zemljišta, od čega 537 ha poljoprivrednog zemljišta i 229 ha građevinskog zemljišta. Traži i 6 poslovnih objekata, ukupne površine 1.532 m2 i 11 stambenih objekata, ukupne površine od 880 m2, kao i 10 grobalja a u jednom zahtevu i matične knjige.
Hrišćanska adventistička crkva u postupku restitucije traži vraćanje 2 zgrade, poslovni i stambeni objekat ukupne površine 3.096 m2, kao i građevinsko zemljište u Beogradu.
Savez baptističkih crkava je podneo 2 zahteva za restituciju imovine. U jednom, u kojem postoji samo zahtev, traže se 3 kuće (jedna u Feketiću, jedna u Lovćencu i jedna u Crvenki), a u drugom se traži stambena zgrada u N. Sadu, ali se radi o eksproprijaciji (akt iz 1967. godine). Dakle, traže se 4 stambena objekta, ukupne površine od 320 m2.
Hrišćanska baptistička crkva je podnela jedan zahtev za restituciju imovine, u kojem traži dva lokala, trosobni stan i građevinsko zemljište u Beogradu u Bulevaru kralja Aleksandra 264.
Hrišćanska nazarenska zajednica je podnela jedan zahtev za restituciju imovine, u kojem traži molitveni dom u N. Sadu.
Crkva božja je podnela jedan zahtev za restituciju imovine, a koji se odnosi na građevinsko zemljište u Sremskoj Mitrovici.
Zaključno sa 31. decembrom 2010. godine,u postupcima pred Direkcijom za restituciju, crkvama i verskim zajednicama vraćeno je 33.288 ha 80 a 96 m2 zemljišta, od čega 10.028 ha 37 a 85 m2 poljoprivrednog zemljišta, 23.195 ha 72 a 96 m2 šuma i šumskog zemljišta i 64 ha 70 a 15 m2 građevinskog zemljišta. Vraćeno je i poslovnih i stambenih objekata u površini od 62.362 m2, od čega 49.055 m2 poslovnih objekata, 9.905 m2 stambenih objekata i 3402 m2 ostalih objekata, uglavnom kombinovanih stambeno-poslovnih objekata i nešto malo objekata poljoprivrede. Od pokretnih stvari, vraćena je jedna umetnička slika. U pogledu restitucije matičnih knjiga Vlada Republike Srbije je donela zaključak kojim je propisano da će Vlada zaključiti posebne ugovore sa crkvama i verskim zajednicama o vraćanju matičnih knjiga „uzetih na prepisivanje“.
Tab.1 VRAĆENO ZEMLJIŠTE (2007. - 2010.)
Tab.2 VRAĆENI OBJEKTI (2007. - 2010.)
Tab.3 VRAĆENA IMOVINA - SPC (2007. - 2010.)
Tab.4 VRAĆENA IMOVINA - RKC (2007. - 2010.)
Tab.5 VRAĆENA IMOVINA - OSTALE CRKVE / VZ (2007. - 2010.)
Prema tome, u postupku restitucije u Republici Srbiji, crkvama i verskim zajednicama najviše je vraćeno šuma i šumskog zemljišta – 68.49 % i poljoprivrednog zemljišta – 21.13 %, a znatno manje građevinskog zemljišta – nešto preko 7% od ukupno traženog. U pogledu objekata, znatno je više vraćeno poslovnih objekata i prostorija – preko 20%, u odnosu na stambene objekte i prostorije kojih je vraćeno, u istoj srazmeni, tri puta manje – nešto preko 6%.
Ukupno, kad je reč o zemljištu, vraćeno je preko 40% u odnosu na traženo zemljište, a kad je reč o objektima procenat vraćenog, u odnosu na traženo, je 16.31 %. Treba imati u vidu da se ovde radi samo o imovini vraćenoj kroz naturalnu restituciju (in natura), dok jedan znatan deo imovine, očekivano oko 40-45%, treba biti restituisan kroz novčano obeštećenje.
Islamskoj verskoj zajednici, Evangeličkoj metodističkoj crkvi, Hrišćanskoj baptističkoj crkvi, Savezu baptističkih crkava, Hrišćanskoj nazarenskoj zajednici i Crkvi božjoj do 1.3.2012. godine nije vraćana imovina.
Islamskoj verskoj zajednici (IVZ) nije vraćana imovina iz razloga što su obe sadašnje islamske zajednice podnele zahteve za vraćanje identične imovine, u svojstvu pravnih sledbenika IVZ Jugoslavije (kako oni tvrde) koja je kao jedna jedinstvena zajednica postojala u Kraljevini, a i u posleratnoj Jugoslaviji. S obzirom da postoje dva starešinstva islamske zajednice koja sebe smatraju pravnim sledbenikom Islamske verske zajednice Kraljevine Jugoslavije, odnosno FNRJ, koja je imala sedište u Beogradu i na čijem čelu je bio reis-ul-ulema, takođe sa sedištem u Beogradu, kojoj je pravni subjetivitet priznat još Zakonom o islamskoj verskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije iz 1930. godine, osnovno je pitanje koja od ove dve zajednice je njen pravni sledbenik.
U više slučajeva Direkcija za restituciju je, nakon sprovedene usmene rasprave i dokaznog postupka, svojim rešenjima vratila bivšim vlasnicima i neke kapitalnije zemljišne celine i poslovne i stambene objekte, od kojih se neki veći daju u donjem pregledu:
vraćeno Srpskoj pravoslavnoj crkvi:
vraćeno Rimokatoličkoj crkvi:
vraćeno Jevrejskoj verskoj zajednici:
vraćeno Evangeličkoj hrišćanskoj crkvi a.v.
vraćeno Hrišćanskoj adventističkoj crkvi
Srpska pravoslavna crkva u odnosu na Rimokatoličku crkvu, kao i u odnosu na druge crkve i verske zajednice u Srbiji, traži vraćanje najviše imovine, pa tako skoro 90% konfesionalne imovine koja je predmet restitucije, potražuje ta crkva. Srpskoj pravoslavnoj crkvi je i nominalno i proporcionalno u odnosu na druge, vraćeno najviše imovine.
To nije rezultat bilo kakve povlašćenosti te crkve, jer se Direkcija za restituciju konzistentno držala neprikosnovenog načela jednakosti svih crkava i verskih zajednica u postupku vraćanja imovine, i uopšte, ustavnog načela jednakosti svih pred zakonom, već je posledica objektivnih okolnosti. Primera radi, ukupnu do sada vraćenu konfesionalnu imovinu u najvećem delu čine šume (69.41%), a 99% tih šuma potražuje Srpska pravoslavna crkva, odnosno njeni manastiri. Uz sve procesnopravne formalnosti, vraćanje šuma je bilo i najlakše jer su od samog oduzimanja u državnoj svojini, nisu menjale vlasnike, a često su zadržani i isti brojevi šumskih parcela. Zatim, kad je reč o poljoprivrednom zemljištu, sve crkve i verske zajednice potražuju male i razbacane parcele površine do najviše nekoliko hektara, a izuzetno od nekoliko desetina hektara, koje su lako menjale vlasnike i često su danas u privatnoj svojini, dok neki manastiri SPC traže vraćanje ogromnih kompleksa poljoprivrednog zemljišta na jednom mestu, i hiljadu hektara, koji su sticajem okolnosti (zavučen položaj, koristili veliki poljoprivredni kombinati i zadruge) ostali u državnoj svojini i mogu biti predmet restitucije. Sve crkve i verske zajednice imale su uglavnom imovinu, kako zemljište tako i objekte, u urbanim područjima na kojima je prometovanje nepokretnosti bilo najaktivnije i stoga je restitucija otežana, dok je Srpska pravoslavna crkva najviše zemljišta, kao i znatan broj objekata imala izvan gradskih područja.
Gornji podaci odnose se na naturalnu restituciju, a sva imovina koja ne bude mogla biti vraćena na taj način, biće vraćena u vidu novčanog obeštećenja u postupcima pred Agencijom za restituciju, u skladu sa zakonom.
Kao što je već rečeno, u dvogodišnjem zakonskom roku Direkciji za restituciju podneto je 3.049 zahteva crkava i verskih zajednica za vraćanje imovine. Direkcija je zbog administrativnih problema i propusta bila počela sa radom sa više od godinu dana zakašnjenja.
Do 31. decembra 2010. godine, crkvama i verskim zajednicama vraćeno je 33.288 ha 80 a 96 m2 zemljišta, od čega 10.028 ha 37 a 85 m2 poljoprivrednog zemljišta, 23.195 ha 72 a 96 m2 šuma i šumskog zemljišta i 64 ha 70 a 15 m2 građevinskog zemljišta. Vraćeno je i poslovnih i stambenih objekata u površini od 62.362 m2, od čega 49.055 m2 poslovnih objekata, 9.905 m2 stambenih objekata i 3.402 m2 ostalih objekata, među koje spadaju poslovno-stambeni objekti, objekti poljoprivrede i pomoćni objekti. Od pokretnih stvari, vraćena je jedna umetnička slika. Procentualno, u postupku restitucije crkvama i verskim zajednicama od traženog zemljišta, vraćeno je 40.50 %, a od traženih objekata 16.31 %. Prema stanju na dan 31. decembra 2010. godine u elektronskoj Bazi podataka Direkcije za restituciju bila su evidentirana ukupno 3.594 predmeta restitucije, od kojih su 3.049 oformljeni na osnovu podnetih zahteva, a dodatnih 545 je formirano tokom postupka usled razdvajanja predmeta u cilju procesne ekonomičnosti i bržeg rešavanja.
Od početka 2008. godine do 31. decembra 2010. godine rešeno je 788 predmeta, što čini 26 % od ukupno podnetih zahteva, sa ukupno donetih 509 izvršnih rešenja i 278 zaključaka. U jednom predmetu je zaključeno poravnanje između podnosioca zahteva i obveznika restitucije.
Od 509 donetih rešenja, 485 su tzv. pozitivna rešenja kojima je restitucijski zahtev usvojen u celosti ili u određenom delu, i crkvama i verskim zajednicama vraćeno je oko 33.289 hektara zemljišta i oko 62.500 m2 poslovnog i stambenog prostora. Od toga su 109 delimična rešenja, a doneto je i 7 dopunskih rešenja i u 3 rešenja su zahtevi delimično usvojeni (većim delom) i delimično odbijeni. Doneta su 24 tzv. negativna rešenja kojima je zahtev za vraćanje imovine odbijen zbog neispunjenosti uslova za restituciju.
Svih 278 zaključaka doneto je u predmetima u kojima su zahtevi odbačeni zbog nepostojanja procesnih uslova za vođenje postupka (nepostojanje aktivne legitimacije stranaka, nenadležnost Direkcije, neblagovremenost zahteva) ili je konstatovano povlačenje zahteva.
Na donete odluke uložena je 171 tužba Upravnom sudu Srbije, od čega 68 na doneta rešenja (39%), a 103 tužbe na donete zaključke (61%). Upravni sud je po tim tužbama do 1. decembra 2010. godine doneo 53 presude u upravnom sporu nepune jurisdikcije. U 50 predmeta odbio je tužbu kao neosnovanu i potvrdio rešenje Direkcije za restituciju kao pravilno i na zakonu zasnovano (u taj broj ulazi i nekoliko odbačenih tužbi i obustavljenih postupaka). U 3 predmeta Upravni sud je usvojio tužbu, poništio odluku Direkcije i vratio joj predmet na ponovno rešavanje.
Prema tome, stopa utuživosti (osporavanja) rešenja Direkcije za restituciju bila je 14,5%, a stopa utuživosti zaključaka je 48%. Opšti procenat utuživosti je 25%, a prema aktima, osporeno je svako sedmo rešenje i svaki drugi zaključak.
Posmatrano, međutim, prema konačnom ishodu upravnog spora, Upravni sud je svojim odlukama potvrdio da je 94% odluka Direkcije za restituciju pravilno i na zakonu zasnovano, a samo u 6% slučajeva tužba je usvojena i odluka poništena, što ukazuje na visok stepen profesionalnosti, stručnosti i zakonitosti u radu tog restitucijskog organa.
Direkcija nije imala zakonodavnu nadležnost, već je vodila upravni postupak i rešavala zahteve za restituciju, ali i pratila složenu svojinsku oblast i imovinske odnose na koje se nataložila patina proteklih 60 godina.
Pored prijema, trijaže i obrade 3.000 predmeta, Direkcija je do decembra 2010. godine, uradila više programa i projekata, odobrenih Programom rada Vlade, koji su u funkciji bolje i efikasnije implementacije Zakona o vraćanju (restituciji) imovine crkvama i verskim zajednicama, stručnijeg rada i obrade predmeta, pružanja stručne pomoći podnosiocima zahteva, analize restitucije kao svojevrsnog tranzicionog procesa, korišćenja dobara vraćenih kroz restituciju, pojednostavljenja zakonskih procedura, analiziranja efekata primene Zakona, pravnog ambijenta u kom se vrši restitucija, faktora koji usporavaju restituciju, utvrđivanja parametara za procenu vrednosti oduzete imovine i obeštećenje, kao i markiranja i iniciranja daljih pravaca restitucije na legislativnom, finansijskom, organizacionom i praktičnom planu.
Sem toga, ustanovljena je elektronska baza podataka Direkcije za restituciju. Izrada i razvoj autentične i originalne baze podataka Direkcije za restituciju započela je izradom idejnog koncepta i autentičnog softverskog rešenja u standardu MySQL sa 4D aplikacijom i konvertovanjem, automatskom obradom i unosom više stotina hiljada podataka koje je prikupila posebna Komisija Vlade u periodu 2004-2006.godine, a potom unosom podataka iz pristiglih zahteva za restituciju. Pripremljen je specifičan softverski program za obradu, pretraživanje i arhiviranje zahteva za restituciju, koji utvrđuje kriterijume pretraživanja po subjektima i objektima restitucije, po obveznicima i korisnicima, po podnosiocima, po opštinama, po kat.opštinama, po vrsti tražene imovine, po režimu svojine i dr. Od 2009. godine, nakon što je nabavljen licencirani softver - mrežni paket 4D, Baza je u operativnoj funkciji, izvršena je početna obuka korisnika – svih zaposlenika u Direkciji za restituciju i vršen je permanentan unos novih podataka. Brojnost predmeta, usavršavanje procedura i formiranje novih pravnih stavova činili su elektronsku Bazu podataka Direkcije za restituciju veoma dinamičnom, uz stalno moguća i neophodna unapređenja i usavršavanja.
U okviru svog delokruga Direkcija je vršila i sve druge poslove i preduzimala aktivnosti kojima je, kao i drugi državni organi, izvršavala svoja prava i obaveze, u skladu sa zakonom, sa primarnim usmerenjem ka povećanju ažurnosti i efikasnosti u rešavanju predmeta restitucije.
[1] Imajući u vidu da je pravilo da u zemljišnim knjigama, ali i u novouspostavljenom katastru nepokretnosti, nisu iskazane površine objekata, već samo površine kat. parcela na kojima se isti nalaze i uzimajući u obzir dosadašnju praksu Direkcije za restituciju, kao prosečna vrednost objekata, tamo gde površine nisu navedene, uzeta je vrednost od 300 m2 po objektu.
[2] Situacija sa stambenim objektima je istovetna napred navedenoj sa poslovnim objektima, samo što je uzeta prosečna vrednost od 80 m2 po objektu.